Portret van een Woordenaar

Movie: Portret van een woordenaar

Cornelis Kiliaan, de auteur van het eerste echte verklarende woordenboek van de Nederlandse taal en grondlegger van de Nederlandse lexicografie, krijgt vierhonderd jaar na zijn overlijden eindelijk de eer die hij verdient. In de Fabiolazaal aan de Jezusstraat in Mechelen loopt immers tot begin januari een tentoonstelling over deze illustere wetenschapper.

Hoewel iedereen wel eens een woordenboek in de hand gehad hebben en de meesten zelfs een woordenboek in de boekenkast hebben staan, is er bij het brede publiek eigenlijk weinig kennis van woordenboeken. Weinigen weten immers hoe het woordenboek geworden is wat het nu is of wie de maker was van het eerste woordenboek. De overzichtstentoonstelling ‘Portret van een Woordenaar’ geeft een antwoord op dergelijke vragen.

Cornelis Kiliaan werd rond 1530 in Duffel geboren als Cornelis van Kiel, maar verlatijnste zijn naam later tot Kilianus. Hij was zich, net als vele humanisten van zijn tijd, bewust van het belang van vertalingen vanuit het Latijn naar andere talen. Om de teksten die overgeleverd waren uit de periode van de Klassieke Oudheid beter te kunnen bestuderen, streefden wetenschappers er sinds de Renaissance naar een volledige inventarisatie te maken van de woordenschat, te beginnen met het Latijn.

De bloei van Antwerpen als handelsstad en de daarbij horende internationale contacten deden ook de vraag naar vertaalwoordenboeken stijgen. Door de vele ontdekkingsreizen in de 16de eeuw leek de wereld een beetje kleiner te worden en namen de contacten met andere talen en culturen – zowel oude als eigentijdse – steeds meer toe. Vertaalwoordenboeken werden dus een veelgevraagd item.

Zo verschenen er bij de drukkerij van Christoffel Plantijn, de grote Antwerpse drukker, tijdens diens carrière meer dan 30 verschillende woordenboeken. Het was deze befaamde Plantijn die Kiliaan de opdracht gaf om woordenboeken voor het Nederlands samen te stellen. Onder de indruk van de talenknobbel van zijn werknemer, vond Plantijn in Kiliaan de geschikte persoon om naar het voorbeeld van de Franse woordenboeken van Robert Estienne, woordenboeken voor het Nederlands samen te stellen.

Deze talenkennis had Kiliaan vooral opgedaan tijdens zijn studies aan de Leuvense universiteit waar hij Latijn, Grieks, Hebreeuws en rechten studeerde. Toen hij na zijn studies aan de slag kon in de drukkerij, klom hij al snel de ladder op van letterzetter tot meesterknecht, en schopte het in 1565 tot corrector of proeflezer. Naast het proeflezen van de drukken bij Plantijn, stond Kiliaan trouwens ook in voor vertalingen en was hij ook dichter.

Maar zijn naam, hoe onbekend ook, is vooral verbonden met het ontstaan van de eerste woordenboeken van de Nederlandse taal. Aan de hand van authentieke exemplaren en archiefdocumenten wordt in de tentoonstelling het ontstaan van Kiliaans woordenboek geschetst, hoe hij woordenlijsten samenstelde en telkens manueel verbeterde en aanvulde om na meer dan veertig jaar studie het eerst Nederlandse verklarende woordenboek uit te geven.

De bezoeker verneemt er ook hoe het woordenboek evolueerde tot zijn meest moderne, digitale vorm. De bezoeker die na de tentoonstelling zin gekregen heeft om met zijn neus in een woordenboek te duiken, kan dat al meteen doen in de daarvoor bedoelde leeshoek in de tentoonstellingsruimte. Meer informatie over de tentoonstelling is te verkrijgen op de website www.corneliskiliaan.be. (DW)