Het leven en werk van Kiliaan

Cornelis Kiliaan, die dit jaar uitgebreid wordt herdacht, werd geboren in Duffel tussen 1528 en 1530. Hij is bekend onder vele namen. Officieel heet hij Cornelis Abts van Kiele, maar zelf ondertekende hij documenten met ‘Cornelis van Kiel(e)’ en ‘C. Kiel’. Naar de gewoonte van zijn tijd werd zijn naam ook dikwijls naar het Latijn omgezet. Dat werd Cornelius Kilianus, wat uiteindelijk vernederlandst werd tot Kiliaan.

In 1548 trok Kiliaan naar de Leuvense universiteit om er Latijn, Grieks, Hebreeuws en rechten te studeren. Na zijn studies kon hij aan de slag in de pas opgerichte drukkerij van Christophe Plantin, die zou uitgroeien tot één van de grootste drukkerijen van Europa. Hij begon onderaan de ladder, als letterzetter en drukker, maar werd in 1558 hij gepromoveerd tot meesterknecht. Plantin geloofde duidelijk in de kwaliteiten van Kiliaan, want in 1565 werd hij benoemd tot corrector of proeflezer, in die tijd een goedbetaalde functie voorbehouden voor wetenschappers.

Kiliaan deed echter meer dan het verbeteren van het werk van anderen. Zijn talenknobbel bezorgde hem een waaier aan opdrachten. Zo werkte Kiliaan mee aan de Polyglotbijbel. Deze achtdelige wetenschappelijke editie van de bijbel in de drie grondtalen (Hebreeuws, Aramees en Grieks), aangevuld met Syrische en Latijnse vertalingen, behoort tot de wonderen van de vroege boekdrukkunst.

Daarnaast vertaalde Kiliaan verschillende werken naar het Nederlands en was hij tevens een veelgevraagd dichter. Ook de overheid zag duidelijk brood in de talenten van de wetenschapper. Rond 1580 werkte hij voor de inlichtingendienst van de opstandige Nederlanden en vertaalde hij onder meer documenten die op de Spanjaarden waren buitgemaakt.

Op 50-jarige leeftijd trouwde Kiliaan met Marie Bosmans, die hem drie dochters (Catharina, Maria en Anna) schonk. Na amper acht jaar huwelijk, overleed de echtgenote van Kiliaan. Een jaar later stierf ook Christophe Plantin en werd de drukkerij overgenomen door zijn schoonzoon Jan Moretus. Het magnum opus van Kiliaan moest dan nog verschijnen. In 1599, wanneer Kiliaan ongeveer 70 jaar was, werd het Etymologicum teutonicae linguae uitgegeven.

Het literair werk was het eerste verklarende woordenboek van de Nederlandse taal. Het boek was het resultaat van bijna 40 jaar studie. Het werk kende grote bijval en bleef tot het einde van de achttiende eeuw het standaardwoordenboek. Zelf heeft Kiliaan niet meer kunnen genieten van het succes van dit werk. In 1604 nam hij ontslag bij de drukkerij wegens een aanslepende ziekte. Hij overleed op 15 april 1607 en kreeg een bescheiden begrafenis in de Onze-Lieve-Vrouwkerk te Antwerpen.

“Het woordenboek van Van Dale knoopt aan bij een lange traditie, die voor het Nederlands teruggaat op het beroemde woordenboek van Cornelis Kiel of Kiliaan, Etymologicum teutonicae linguae,” schreef hoofdredacteur Cornelis Kruyskamp in 1976 in zijn inleiding van de Grote Van Dale. Daarmee onderstreepte hij het belang van het werk van Kiliaan voor de Nederlandse taal.

Met het Etymologicum realiseerde Kiliaan in 1599 het eerste verklarende woordenboek van het Nederlands. Het kende onmiddellijk grote bijval. Tot en met het einde van de achttiende eeuw gold het als het standaardwoordenboek en werd het verschillende keren herdrukt. Niet zonder reden wordt Kiliaan dan ook beschouwd als de grootste lexicograaf van de Lage Landen. Het was zijn werkgever Christophe Plantin die Kiliaan de opdracht gaf om woordenboeken voor het Nederlands samen te stellen.

Sinds de Renaissance streefden wetenschappers naar een volledige inventarisatie van de woordenschat, te beginnen met het Latijn. De Parijse uitgever Robert Estienne had in dat opzicht baanbrekend werk geleverd met zijn serie woordenboeken Latijn-Frans en Frans-Latijn. Plantin wilde dat Kiliaan voor het Nederlands hetzelfde deed als Estienne voor het Frans had gedaan.

De eerste werken van Kiliaan waren weinig origineel, hoewel ze van groot maatschappelijk nut bleken te zijn. In 1562 verscheen er een viertalig woordenboek, het Dictionnarium Tetraglotton, waarin Latijnse woorden in het Grieks, Frans en Nederlands werden vertaald. Kiliaan baseerde zich voor dit werk grotendeels op reeds bestaande woordenboeken. Het werk verscheen dan ook anoniem.

Kiliaan wilde echter verder gaan en woordenboeken samenstellen volgens zijn eigen inzichten. Met de goedkeuring van Plantin publiceerde hij in 1574 een Nederlands-Latijn woordenboek. Het Dictionnarium Teutonico-Latinum was met 12.000 ingangen nog tamelijk beknopt van opzet, maar betekende een grote methodologische vooruitgang doordat Kiliaan bij de Nederlandse ingangen verwante vormen van andere verwante talen opnam. Hij was hiermee de eerste in Europa die taalvergelijking in de praktijk bracht.

Veertien jaar later had Kiliaan een tweede editie van zijn woordenboek klaar, die bijna driemaal zo omvangrijk was als de eerste. Naast deze inhoudelijke uitbreiding paste hij hier opnieuw een aantal vernieuwingen toe. Hij gebruikte niet alleen andere woordenboeken als bron, maar putte ook uit andere niet-lexicografische werken. Ook nieuw is dat hij bij een aantal woorden aangeeft in welke streek ze gebruikt worden. Tenslotte vermeldt hij ook echte etymologieën.

Aan deze woordverklaringen hechtte Kiliaan zoveel belang, dat hij de derde editie van zijn woordenboek Etymologicum teutonicae linguae doopt. Hierin worden nog meer Nederlandse woorden beschreven (40.000 ingangen) en zijn de methodologische vernieuwingen uit de vorige versies verfijnd en aangevuld. Met het Etymologicum van 1599 realiseerde Kiliaan niet alleen het eerste moderne Nederlandse woordenboek, maar door zijn innovatieve aanpak was het werk een unicum in Europa. (DW)