Geïnteresseerden in art brut of naïeve kunst krijgen dit voorjaar in de Koningin Fabiolazaal in Antwerpen de kans om de tentoonstelling van de bekende Poolse naïeve schilder Nikifor (1895-1968). Nikifor is bij het brede publiek niet echt bekend en zijn werk werd pas laat ontdekt, maar toch wordt hij als één van de belangrijkste vertegenwoordigers van deze kunstrichting beschouwd.
“Outsiderkunst, art brut of naïeve kunst, is al een tijdje hip,” aldus de organisatoren van de tentoonstelling. “Denk maar aan het Gentse museum Dr. Guislain dat gewijd is aan deze kunstvormen en dat recent werd bekroond met de Prijs voor Cultureel Erfgoed 2006 van de Vlaamse Gemeenschap.” Door een samenwerking tussen de provincie Antwerpen en Pools provincie Malopolska, wordt nu een overzicht van het werk van de Poolse schilder Nikifor getoond.
Nikifor is één van de belangrijkste naïeve schilders uit de twintigste eeuw is en behoort tot de top vijf van de naïeve schilderkunst in de hele wereld. Verschillende musea en privécollecties over de hele wereld bezitten werk van hem. Maar behalve bij specialisten, is zijn werk tegenwoordig bijna uitsluitend bekend in Polen en Oost-Europa. Deze tentoonstelling is dus een unieke kans om deze onbekende grote naam te ontdekken.
Diep in het zuiden van Polen, bijna tegen de grens met Slovakije, ligt tussen beboste bergen het kuuroord Krynica, met zijn sanatoria, drinkzalen, chique pensions en oude houten villa’s. In dit stadje werd in 1895 het onecht kind geboren van een dienstmeid die tot de Lemko-minderheid behoorde. Het kind werd waarschijnlijk Epifaniusz Drowniak genoemd, maar zijn jeugd is gehuld in mysteries. Feit is dat hij al snel wees werd en op straat begon te leven.
Omdat hij ongeletterd was en een ernstig spraakgebrek had, kon Drowniak zich moeilijk uitdrukken. Om in zijn levensonderhoud te voorzien, begon hij met kleurpotloden en met waterverf te tekenen en te schilderen op alle papier dat hij maar kon vinden. Als straatschilder wandelde hij elke dag in het kuuroord rond met een houten kist waarin hij zijn atelier meedroeg.
Drowniak stelde zijn schilderijtjes te koop aan als souvenirs uit Krynica. Hij signeerde zijn schilderijtjes zelfbewust met zijn zelfgekozen naam ‘Nikifor Schilder – Nikifor Artiest’, maar slechts weinig mensen kochten een werkje. Sommigen beschouwden hem als een bezienswaardigheid of simpelweg als een bedelaar en zijn kleine kleurrijke schilderijen als waardeloos gekrabbel.
Toen de streek rond Krynica in de jaren 1930 ook een skigebied werd, kwamen er ook Poolse kunstenaars naartoe. Zij ontdekten het werk van Nikifor en namen zijn kunst voor het eerst au sérieux. Ze raakten betoverd door zijn meesterlijke kleurkeuze en begonnen zijn schilderijen te verzamelen. In Parijs toonden ze zijn werk op een groepstentoonstelling in 1932. In 1938 verscheen het eerste artikel over Nikifor in het kunsttijdschrift Arkady.
De tweede wereldoorlog belemmerde de verdere bekendmaking van zijn werk, maar na de oorlog werd Nikifor herontdekt. Het echtpaar Banach, kunsthistorici uit Krakau, speelde een belangrijke rol in de promotie van zijn werk. Dankzij hun beschermheerschap, begon de kunst van Nikifor te circuleren als onderdeel deel van de Poolse en de internationale kunst. Al in de late jaren veertig werden er tentoonstellingen van zijn werk georganiseerd, maar de tentoonstelling in de Parijse Galerie Dina Vierny in april 1959 was de echte doorbraak.
In verschillende landen volgden meer presentaties van Nikifors werk, onder meer in de galerie La Proue in Elsene in november 1959. In de laatste decennia van zijn leven werd Nikifor echt bekend. Talloze tentoonstellingen werden georganiseerd, talrijke publicaties in vele talen werden aan hem gewijd, documentaire films werden gemaakt en eminente dichters schreven gedichten over hem.
Als resultaat van de groeiende vraag naar zijn werk, verbeterde ook zijn levensstandaard, maar zijn levensstijl veranderde hij nooit. Kunst was zijn werk en de roeping waarvoor hij zich verantwoordelijk voelde en daarom ging hij door met op straat te schilderen tot zijn laatste dagen. In 1967 werd hij geëerd met een solotentoonstelling in de Zachęta galerie in Warschau. De kunstenaar overleed op 10 oktober 1968 in een sanatorium. Hij werd begraven in Krynica.
Ook al leefde Nikifor aan de zelfkant van de maatschappij, en ook al was hij ongeletterd en beperkte zijn spraakgebrek zijn contact met andere mensen, toch beschouwde hij zichzelf als een echte kunstenaar. Een schilder was naar zijn oordeel beter dan gewone mensen omdat die de wereld niet zomaar afbeeldde, maar naar eigen inzicht veranderde en verbeterde. Schilderen werd een betere manier van communiceren voor hem en zijn kunst werd zijn enige uitdrukkingsmiddel.
De werken van Nikofor vormen karakteristieke thematische series. Hij tekende en schilderde wat hij zag op zijn zwerftochten door het Poolse platteland: de landschappen uit de wijde omgeving van Krynica met gehuchten en steden, kerken en andere gebouwen, wouden en velden, spoorlijnen en stations. Andere prachtige series beelden kantoren af en dollarfabrieken, de villa’s en pensions van Krynica, katholieke en orthodoxe kerken en synagogen, keukeninterieurs, heiligen, portretten van kuurpatiënten en militaire scènes.
Nikifor was duidelijk gefascineerd door architectuur. Als een poëtisch architect tekende hij fantastische, haast surrealistische constructies. Soms schilderde hij bepaalde symbolen om de functie van de gebouwen die hij afbeeldde te verklaren. Zo schilderde hij bijvoorbeeld een rokende man op het dak een tabaksfabriek. In zijn zelfportretten toont Nikifor zichzelf als een artiest aan het werk, dikwijls onder een kleurige paraplu, of als een keurig in zwart pak geklede man of zelfs als een rechter, heilige of bisschop.
Daaruit blijk duidelijk zijn visie op zijn kunstenaarschap: een schilder is iemand die, krachtens zijn beroep, een speciale rol speelt in de maatschappij en daardoor belangrijker is dan andere mensen. Zijn zelfportretten behoren daarom tot zijn meest interessante werken. Nikifor was dan wel een autodidact, maar hij had een aangeboren kleurgevoel, een soort schilderintuïtie. Hij gebruikte waterverf en kleurpotloden omdat hij geen geld had om beter materiaal te kopen, terwijl al het papier dat hij kon te pakken krijgen was goed om op te schilderen.
Hij begon zijn werkjes met een potloodschets en bracht daarna de verf aan met een uitzonderlijk gevoel voor kleur. Elk schilderijtje signeerde hij op zijn eigen manier, door er inscripties op te tekenen. Daardoor probeerde hij zijn ongeletterdheid te verbergen, maar de woorden zijn vaak verkeerd gespeld of betekenisloos. Hij lijstte zijn werkjes ook zelf in met gekleurd papier en tenslotte plaatste hij op de achterzijde een speciale stempel.
Naar schatting schilderde de artiest duizenden werken, waarvan de meeste evenwel niet bewaard bleven. Toch bezit het Nowy Sacz District Museum meer dan duizend van zijn werken. In 1995 werd in Krynica het Nikifor Museum geopend. De bruiklenen voor de tentoonstelling in Antwerpen komen uit deze collecties en tonen een overzicht van zijn thema’s.
Meer informatie over de tentoonstelling is te verkrijgen op de website www.provant.be. (DW)
